Việc Donald Trump thắng cử tổng thống Mỹ trong một kết cuộc thách đố mọi cuộc thăm dò dư luận trước ngày bầu cử chốt lại một năm thắng lợi cho giới dân túy ở nhiều nơi. Chiến dịch tranh cử đầy hiềm thù của Trump đã xé bỏ mọi quy tắc trong cẩm nang chính trị. Ông thắng một phần là nhờ đả phá giới chính thống và thề bảo vệ công ăn việc làm của người Mỹ; những luận điệu này của ông đã thu phục nhân tâm ở các bang thuộc vành đai công nghiệp lạc hậu mà mấy chục năm qua đã không bầu cho Đảng Cộng hòa. Thế giới đang đợi xem có bao nhiêu trong những lời hứa đao to búa lớn của Trump sẽ thực sự trở thành chính sách của Mỹ. Ông sẽ nhậm chức vào ngày 20-1-2017.

Điên đảo

Vương quốc Liên hiệp Anh đối mặt với một tương lai bất định vì một cú sốc dân túy khác: Brexit. Chính phủ thua trong cuộc trưng cầu ý dân về việc có tiếp tục là thành viên của Liên hiệp Châu Âu (EU) với tỉ lệ 52% muốn rời bỏ và 48% muốn ở lại. David Cameron lập tức từ chức thủ tướng mà không viện dẫn Điều 50, phương cách pháp lý để rời khỏi EU, dù đã nói rằng đó là việc đầu tiên ông sẽ làm nếu kết quả bỏ phiếu là Rời khỏi EU. Theresa May, người kế nhiệm ông, lãnh đống bừa bộn phải dọn. Điều 50 sẽ phải được áp dụng vào tháng 3 sắp tới. Cho dù họ đã thắng, giới ủng hộ Rời khỏi EU vẫn nói về việc giới chính thống tìm cách lừa gạt họ.

Phản ứng tức khắc của giới đầu tư trước kết quả Brexit là đẩy đồng bảng Anh xuống tới mức thấp nhất trong 31 năm so với đồng đô-la Mỹ. Ngân hàng Trung ương Vương quốc Anh giảm lãi suất lần đầu tiên trong 7 năm khi triển vọng kinh tế của nước này u ám.

Các dân biểu thuộc Công Đảng trong Hạ viện Vương quốc Anh đã dùng Brexit để tìm cách phế truất lãnh tụ Jeremy Corbyn. Ông trụ vững nhờ các đảng viên thuộc phái tả quần chúng của đảng này. Đảng Độc lập Anh Quốc (UKIP), chất xúc tác dẫn tới cuộc trưng cầu ý dân Brexit, rệu rã sau khi lãnh tụ Nigel Farage từ chức.

Jo Cox, dân biểu thuộc Công Đảng trong Hạ viện Vương quốc Anh, đã bị một kẻ dân tộc chủ nghĩa người Anh sát hại. Đó là vụ sát hại một dân biểu đầu tiêu không phải do những kẻ dân tộc chủ nghĩa người Ireland thực hiện trong hai thế kỷ.

Thương mại tự do triệt thoái. Các hiệp định thương mại TTIP (giữa Mỹ và Châu Âu) và TPP (giữa Mỹ và các nước Châu Á-Thái Bình Dương) bị tuyên bố đã chết ở hình thức hiện nay. Nội các sắp tới của Trump có thiên hướng bảo hộ mạnh. Người Châu Âu cũng chẳng tỏ vẻ mặn mà cho lắm với các hiệp định thương mại, nhất là ở Pháp và Đức.

Trào lưu dân túy cũng trỗi dậy ở các nước khác. Rodrigo Duterte đắc cử tổng thống Philippines sau khi hứa giết tội phạm và kêu gọi người dân tấn công những kẻ bị nghi là buôn bán ma túy. Gần 6.000 người đã bị hành hình từ khi ông nhậm chức. Ở Pháp, François Hollande quyết định không tranh cử tổng thống cho nhiệm kỳ thứ nhì; kết quả thăm dò dư luận cho thấy Marine Le Pen của Mặt trận Dân tộc sẽ đánh bại ông trong vòng bỏ phiếu quyết định người thắng cuộc. François Fillon giành thắng lợi trong vòng bầu cử sơ bộ của phái trung hữu và dẫn đầu cuộc đua. Các chính phủ ở Hungary và Ba Lan tiếp tục nhạo báng EU.

Khi bồ câu khóc

Được Nga giúp sức, chế độ của tổng thống Bashar al-Assad ở Syria đã tiến sâu vào lãnh thổ do phiến quân kiểm soát, giết thường dân vô tội vạ, đánh bom các bệnh viện và tra tấn những người bị tình nghi ủng hộ phiến quân. Tại thời điểm cuối năm, thành trì chính của phiến quân ở Aleppo có vẻ sẽ sụp đổ. Nhà nước Hồi giáo (IS) thất thế ở Syria, và cả ở Iraq, nơi quân chính phủ đã thực hiện một cuộc tấn công để chiếm lại Mosul, thành trì cuối cùng của nhóm thánh chiến này.

Tuy IS mất lãnh thổ, thời kỳ khủng bố của IS vẫn tiếp tục. Ngoài việc tàn sát người Iraq và người Syria, IS nhận trách nhiệm về một cuộc tấn công có điều phối vào phi trường Brussels và hệ thống tàu điện ngầm của thành phố này, giết chết 32 người. Ở Nice, một kẻ thánh chiến lái một chiếc xe tải xuyên ngang những đám đông đang đi chơi lễ Quốc khánh Pháp, giết chết 86 người. Ở Orlando, một tay súng chịu ảnh hưởng của IS đã sát hại 49 người tại một hộp đêm đồng tính; đó là vụ khủng bố tàn khốc nhất ở Mỹ kể từ sau sự kiện 11/9. Bọn khủng bố IS đại náo ở Jakarta, giết bốn người trước khi chúng bị cảnh sát bắn chết.

Chính sách “hoan nghênh người tị nạn” của Đức hầu như không được người Đức hoan nghênh. Đó là nguyên nhân chính dẫn tới sự sút giảm tỉ lệ ủng hộ của thủ tướng Angela Merkel. Các nhóm chống nhập cư đã lợi dụng một loạt các vụ giết người của những kẻ thánh chiến “sói lẻ bầy”, trong đó có vụ tấn công tại một chợ Giáng sinh ở Berlin sát hại ít nhất một chục người.

Nước Pháp phẫn nộ về burkini, trang phục tắm biển trùm kín toàn thân của một số phụ nữ Hồi giáo. Thủ tướng Pháp nghĩ rằng trang phục này là sự sỉ nhục lớn đối với các giá trị Pháp đến nỗi “nền Cộng hòa phải tự vệ”. Hàng chục thị trấn ven biển đã cấm trang phục này, làm bùng nổ một cuộc tranh luận kịch liệt về quyền của phụ nữ.

Người Ý bỏ phiếu chống các cải tổ hiến pháp được thủ tướng Matteo Renzi ủng hộ, khiến ông lập tức từ chức.

Năng lượng mới

Hồi tháng 1, giá dầu giảm xuống mức thấp nhất trong 12 năm. Các nền kinh tế xuất khẩu dầu bắt đầu thấm đòn (Saudi Arabia lần đầu tiên quay trở lại vay mượn trên thị trường trái phiếu quốc tế). OPEC rốt cuộc đồng ý giảm sản lượng để giảm bớt mức dư thừa dầu trên toàn cầu và đẩy giá lên.

Ca tử vong đầu tiên liên quan tới một xe tự lái xảy ra khi một tài xế lái xe Tesla bị tai nạn. Tuy có vài tai nạn không chết người, dự án xe tự hành của Google đã thực hiện được 2 triệu dặm đường. Uber thí điểm một đội xe tự lái ở Pittsburgh (tuy có một kỹ sư kiêm tài xế đi kèm phòng khi xảy ra sự cố).

Barack Obama trở thành tổng thống Mỹ đầu tiên từ năm 1928 tới thăm Cuba. Fidel Castro, người đã tồn tại qua 10 đời tổng thống Mỹ và đã giam cầm hàng người Cuba, qua đời ở tuổi 90.

Bão lốc Matthew, cơn bão Đại Tây Dương gây chết người nhiều nhất kể từ năm 2005, làm 1.600 người thiệt mạng ở Haiti và là một trong những thiên tai tàn khốc nhất trong năm. Các trận động đất ở Ecuador và Italy giết chết hàng trăm người.

Các dấu hiệu của thời đại

Một âm mưu đảo chính của các phe phái quân đội ở Thổ Nhĩ Kỳ bị đánh bại khi người dân xuống đường bày tỏ ủng hộ với chính phủ. Tổng thống Recep Tayyip Erdogan đổ lỗi về cuộc nổi loạn này vào một “cơ cấu song song” trung thành với Fethullah Gulen, một lãnh tụ Hồi giáo và cựu đồng minh. Ông tận dụng cơ hội này để cho bắt hoặc cách chức hơn 150.000 người bị nghi là thân Gulen hoặc người khác.

Quốc vương trị vì lâu nhất thế giới, Vua Bhumibol Adulyadej của Thái Lan, băng hà ở tuổi 88. Nhà nước tuyên bố để tang một năm; thi thể của ông sẽ được hỏa thiêu vào cuối năm 2017. Nữ hoàng Elizabeth của Vương quốc Anh nay là quốc vương trị vì lâu nhất thế giới; bà tròn 90 tuổi trong năm nay.

Tối cao Pháp viện của Mỹ đã hoạt động trong phần lớn thời gian năm qua với chỉ 8 thẩm phán vì quốc hội Mỹ do Đảng Cộng hòa kiểm soát đã không chịu phê chuẩn người được tổng thống Barack Obama tiến cử để thay thế thẩm phán Antonin Scalia, người đã qua đời hồi tháng 2.

Đình đám

Một số đề xuất thâu tóm doanh nghiệp lớn nhất trong năm 2016 diễn ra trong ngành nông nghiệp, đứng đầu là đề xuất trị giá 66 tỷ đô-la của Bayer muốn mua Monsanto. Đề xuất trị giá 43 tỷ đô-la của ChemChina với Syngenta là lời chào mua hải ngoại lớn nhất của một công ty Trung Quốc. Ranh giới giữa viễn thông và truyền thông báo chí càng nhòe hơn với đề xuất 85 tỷ đô-la của AT&T với Time Warner. Tất cả những thương vụ đó đang đợi nhà nước xét duyệt. Nhưng hãng dược phẩm Pfizer hủy bỏ đề xuất trị giá 160 tỷ đô-la để thâu tóm Allergan, đổ lỗi cho các quy định của Bộ Tài chính Mỹ ngăn cản các lợi ích giảm thuế của thương vụ này.

Một vài hãng internet đang bay bổng trên mây phải về lại với thực tế. Twitter thường bị đồn đoán là mục tiêu của một vụ thâu tóm. Yahoo rốt cuộc bán mảng kinh doanh cốt lõi của mình cho Verizon. Và trang Gawker phá sản sau khi một bồi thẩm đoàn xử cho một đô vật nổi tiếng (Hulk Hogan) thắng 140 triệu đô-la vì trang này đăng một video quay cảnh ông quan hệ tình dục với vợ của một người bạn.

Các ngân hàng trung ương giữ lãi suất ở mức cực thấp và thậm chí ở mức âm, mà giới chỉ trích cho rằng gây cản trở tăng trưởng. Tuy vậy, Cục Dự trữ Liên bang Mỹ (Fed) nâng lãi suất chỉ mới lần thứ hai từ năm 2006.

Ở Đài Loan, Thái Anh Văn (Tsai Ing-wen) trở thành nữ tổng thống đầu tiên ở những xứ nói tiếng Trung. Chỉ trong vài tuần sau khi bà nhậm chức, Trung Quốc tuyết bố đã cắt đứt những kênh thông tin liên lạc với chính phủ của bà vì bà từ chối chấp nhận ý tưởng “một Trung Quốc”.

Giới đấu tranh dân chủ ở Hong Kong cũng có những phản đối của riêng mình về ý tưởng “một Trung Quốc”. Trước khi diễn ra một cuộc bầu cử lập pháp là nhiều tháng tranh cãi về việc các ứng cử viên có tư tưởng độc lập có được tranh cử hay không. Những nghị sĩ dùng lời tuyên thệ nhậm chức của mình để chỉ trích Trung Quốc đã bị đình chỉ. Nhiều người Hong Kong lo ngại về một cuộc trấn áp từ Bắc Kinh.

Trong một sự kiện đầu tiên nữa của trí tuệ nhân tạo, một computer đánh bại nhà vô địch thế giới môn cờ vây.

Chính phủ Colombia k‎ý một hòa ước có tính lịch sử với phiến quân FARC, tới hai lần. Sau khi hiệp ước ban đầu bị bác bỏ trong một cuộc trưng cầu ý dân, chính phủ đã thuyết phục được quốc hội thông qua hòa ước đã hiệu chỉnh, chấm dứt nội chiến kéo dài 52 năm.

Những vụ bê bối

Rio de Janeiro đăng cai Thế vận hội Mùa hè, nhưng Brazil chủ yếu lên mặt báo vì một cuộc đấu khác: luận tội tổng thống. Dilma Rousseff rốt cuộc bị phế truất, nhưng điều đó không cản được cơn lốc xoáy của những vụ bê bối tham nhũng. Nền kinh tế vẫn kẹt trong suy thoái. Năm nay được đúc kết bằng những hình ảnh cảnh sát bắn khói cay vào những người biểu tình cản trở đường rước đuốc Thế vận hội.

Giới hoạt động đấu tranh ở Venezuela muốn lật đổ tổng thống Nicolás Maduro nhất cử nhất động đều bị chính quyền cản trở. Hàng chục ngàn người dân Venezuela xếp hàng để qua biên giới vào Colombia để mua nhu yếu phẩm. Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) tiên đoán rằng tỷ lệ lạm phát của Venezuela trong năm 2017 sẽ lên tới 1.600%.

Một tổng thống lâm nạn khác, Jacob Zuma của Nam Phi, thoát hiểm trong gang tấc sau một nỗ lực phế truất ông khỏi vị trí lãnh tụ đảng Đại hội Dân tộc Phi (ANC), sau khi một tòa án phán quyết rằng 783 tội danh lừa đảo, bảo kê và tham nhũng được gán cho ông. Zuma từng nói rằng khi ông rốt cuộc về hưu, ông muốn là thị trưởng của một thành phố nhỏ ở nông thôn.

Việc Ấn Độ đột ngột hủy bỏ tiền giấy 500 và 1.000 rupee nhằm ngăn cản trốn thuế đã dẫn tới tình trạng nháo nhào gởi các loại tiền giấy này vào ngân hàng trước hạn chót cuối năm. Venezuela cũng đang rút sáu tỷ tờ tiền giấy khỏi lưu hành để ngăn cản “bọn tội phạm” mà, theo chính phủ, đã trữ loại tiền tệ siêu lạm phát này. Người nghèo ở cả hai nước này bỗng nhiên khó mua thực phẩm hơn

Văn hóa đại chúng

“Pokémon Go” xuống đường, đúng theo nghĩa đen. Trò chơi tương tác với thực tế dành cho điện thoại thông minh này dẫn dắt người chơi đi quanh các thành phố để “bắt” những nhân vật hoạt hình xuất hiện trên màn hình. Có nhiều chuyện về những người chơi bị ngã xuống vách đá hoặc tông xe vào người đi bộ khi rượt đuổi theo các nhân vật.

Bắc Hàn tìm được thời gian rảnh rỗi giữa các lần thử nghiệm hạt nhân của mình để tuyên bố đã phát minh một loại rượu không gây say xỉn. Được chế từ chất chiết xuất nhân sâm, rượu này khó có thể xuất hiện trên các kệ hàng siêu thị kịp mùa Giáng sinh.

Khương An dịch từ The Economist 24-12-2016

(Bản dịch đã đăng trên Thời Mới-Canada ngày 28/12/2016)

Bản tiếng Việt © 2016 Phạm Vũ Lửa Hạ